Hıyar

Evde dolapta çürüyen hıyarı gördüğümde çok üzülüyorum (hatta kızıyorum).

Türkiye’de üretilen hıyarın %3’ü olan 46.793 ton üretim aşamasında ve yurt içinde kullanılan (tüketilen) hıyarın %11’i olan 157.210 ton (1) veya başka bir ifade ile yaklaşık 160 milyon dolarlık (2) hıyar, kullanım aşamasında kayboluyor ve israf ediliyor. Toplam kayıp veya israf, üretim aşaması ile en az 200 Milyon dolar olabilir.  

Bu sadece hıyar içindir. Diğerlerine bakarsak örneğin Türkiye’de “bütün sebzelerin” %2,8’i üretim aşamasında ve yurt içinde kullanılan (tüketilen) %12’si kullanım aşamasında; “turunçgillerin” (3) %2’si üretim aşamasında ve yurt içinde kullanılan (tüketilen) %8’i kullanım aşamasında; “meyvelerin” (3) %4’ü üretim aşamasında ve yurt içinde kullanılan (tüketilen) %8’i kullanım aşamasında ve “meyvesi için yetiştirilen sebzelerin” %3’ü üretim aşamasında ve yurt içinde kullanılan (tüketilen) %12,6’sı kullanım aşamasında kayboluyor ve israf ediliyor. (4)

7 Ağustos’ta evime yakın bir marketin önündeki çöp kutusunun içindeki gıda atıklarının fotoğraflarını çektim ve sosyal medya hesaplarımda paylaştım. Türkiye’de yaklaşık 60.000 market var. Her birinden günde bir kere böyle çıksa 15.000 ton gıda atığı (5) oluşur. Gıda atığı, sadece gıdaların çöp olması değil ayrıca onların üretiminde kullanılan binlerce ton suyun kaybolması, onları toplayan çöp kamyonlar için binlerce ton yakıt tüketimi demektir.

UNEP “Food Waste Index Report (2024)” Raporuna göre kişi başı dünya genelinde 132 kilogram (ev için 79 kilogram, HORECA için 36 kilogram, perakende satış noktası için 17 kilogram) ve Türkiye’de 102 kilogram (2021 yılında 93 kilogram) yiyecek çöpe atılıyor.

Ticarete Bakanlığı tarafından hazırlanan “Türkiye İsraf Raporu (2020)” için yapılan ankete verilerine göre katılımcıların %10’u evde pişirilen yemekleri çöpe attığını, %23’ü tabağındaki yemekleri bitiremediği için çöpe attığını ve %23’ü satın aldığı gıdaları tüketemeden çöpe attığını söylüyor. Ayrıca katılımcıların %74’ü “bozulmayı” ve %30’u “tüketilememeyi” çöpe atma nedeni olarak gösteriyor. Yine aynı ankete katılanların %12’si ise ekmeleri bitiremediği için çöpe attığını belirtiyor (kişi başı haftalık yaklaşık 500 gram ve günlük 71,4 gram).

Her yıl yaklaşık 800 milyon kişi “açlık” çekerken ve 5 yaşın altındaki yaklaşık 150 milyon çocuk ise yetersiz (miktar, vitamin) beslenme nedeniyle bodur (tıknaz) kalıyor. Buna rağmen, maalesef gıdaların 32%’si, kayboluyor ve israf ediliyor (13% gıda kaybı ve 19% gıda israfı). Gıda kaybının ve israfının maliyeti, yaklaşık 1 trilyon dolar olup gıda kaybının ve israfı, GHG emisyonun 8%-10%’nudur. (6)

Tarladan/çiftlikten (hayvan) evimize girene kadar olan bütün lojistik hareketler (başta depolama ve nakliye olmak üzere paketleme faaliyetleri ve diğerleri), gıda kaybı (7) ve gıda israfı (7) olmaması için doğru yönetilmelidir.

Türkiye’de gıda ile ilgili kayıp ve israfın %4-15’i Hasat, %2-8’i ürünlerin pazara veya hale taşınması, %5-15’i pazara hazırlık, %3-10’u depolama ve %1-5’i tüketim (ev, HORECA) aşamasında olmak üzere %15-50 arasındadır. Kayıp ve israf için “lojistik” ile ilgili olabilecek sebepler, “hasat” için soğuk hava deposu olmaması ve ürün teslimi sırasındaki gecikmeler; “paketleme” için uygun olmayan ambalaj (büyüklük, delik sayısı, ısı iletkenliği vb.), paketlemede elleçleme hataları ve uygun olmayan paketleme ortamı (steril ortam, yetersiz havalandırma ve soğutma vb.); “nakliye” için uygun olmayan araç yükleme ve boşaltma, ürünlerin araç içinde kontrolsüz hareketi, taşıma aracının ürüne uygun havalandırma, nem ve sıcaklık koşullarına sahip olmaması, yüklemeden önce soğutma yapılmaması, uygun olmayan (birbirini olumsuz etkileyebilecek) ürünlerin karışık taşınması ve şoförün hataları; “satış yerleri (hal, semt pazarı, manav vb.)” için yükleme, boşaltma, taşıma ve elleçleme sırasındaki hatalar, ürün için uygun olmayan ortam koşulları (sterillik, sıcaklık ve nem koşulları), geç teslimat, yanlış depolama olabilir. Ayrıca “tüketim” aşaması için ürünlerin uygun koşullarda muhafaza edilmemesi, kullanım sürelerinin dolması, gereğinden fazla alınması, gereğinden fazla yemek haline dönüştürülmesi, verimli bir şekilde kullanılmaması ve kap/tabaklarda kalan atıklardır. (9)

Üretimden tüketilmesine kadar olan “soğuk/donuk” zincirindeki “sıcaklık kontrollü” lojistik altyapı, gıdaların bozulmaması için nitelik ve nicelik olarak yeterli olmalıdır. Örneğin sıcaklık kontrollü depolar, yeterli mi? Meraklısı Soğuk Sıcaktır yazımı (8) okuyabilir. Ayrıca Türkiye’deki araçlar, özellikle sıcaklık kontrollü araçlar, gıdaları taşımaya uygun mudur? (10)

Milyonlarca ton gıda, uygun olmayan koşullarda “taşınmadığı” ve “depolanmadığı” için kayboluyor ve israf olabiliyor.

Lojistik, özellikle sıcaklık kontrollü lojistik yani nakliye ve depolama, gıda kaybı olmaması için çok önemlidir. Lojistik, güvenli ve hesaplı gıda için çok önemlidir. Tarladan masaya kadar güvenli ve hesaplı gıda için lojistik, doğru yapılandırılmalı ve doğru uygulanmalıdır. Tarladan-Tüketime zincirinde çiftçileri direkt etkileyen ve “gıda kaybına ve atığına” neden olan lojistik ile ilgili nakliye, depolama ve ayrıca paketleme süreçlerine çöm önem verilmeli ve bu süreçlerin doğru (verimli, etkin, etkili) yapılmasına çok dikkat edilmelidir.

İsraf olmaması için lütfen ihtiyacımız kadar alalım. Bugün en uzak market, 50 metre mesafededir. İhtiyacımız kadar alırsak dolapta bozulup israf olmaz.

(1) TUİK, Bitkisel Ürün Denge Tablosu (2023-2024), Meyvesi için yetiştirilen sebzeler denge tabloları (2023-2024)

(2) 18 Ekim’de 1 kg hıyarın fiyatı, 42-43 TL arası ve dolar kuru 41,90 TL kabul edildi.

(3) Turunçgiller (Greyfurt, Liman, Mandalina, Portakal), Meyveler (Armut, Çilek, Dut, Elma, Erik, İncir, Kayısı, Kiraz, Muz, Nar, Şeftali, Üzüm, Vişne ve diğerleri), Meyvesi için yetiştirilen sebzeler (Bamya, Biber, Domates, Hıyar, Kabak (Sakız), Patlıcan, Karpuz, Kavun)

(4) TUİK, Bitkisel Ürün Denge Tablosu (2023-2024), Toplam sebze denge tablosu (2023-2024), Turunçgiller denge tablosu (2023-2024), Diğer meyveler denge tablosu (2023-2024), Meyvesi için yetiştirilen sebzeler denge tablosu (2023-2024)

(5) 60.000 market x günde 1 kere x 250 kg / çöp kutusu

(6) FAO Food loss estimation: SDG 12.3.1a data and modelling approach (Üretim/Tarla + Depolama + Nakliye + Toptan satış) ve Food Waste Index Report 2024, UNEP (perakende satış noktası + HORECA + ev tüketim)

(7) Gıda Kaybı, tarladan veya üretimden perakende satış aşamasına kadar olan süreçteki gıda kayıplarını kapsarken Gıda İsrafı ise gıdaların tüketim aşamasında israf edilmesidir.

(8) https://deportak.com/soguk-sicaktir/

(9) TUSİAD “Sürdürülebilir Büyüme Bağlamında Tarım ve Gıda Sektörünün Analizi, Lojistik ve Gıda Zincirinde İyileştirmeler (2020)”

(10) Türkiye’deki 52.000 adet soğuk üniteli aracın sadece 4.500 tanesi, uluslararası düzenlemelere uygun. TSKB Ağustos 2018, Yük Taşımacılığı ve Limancılık (sayfa 26) https://www.tskb.com.tr/i/assets/document/pdf/sektorel-gorunum-yuk-tasimaciligi-ve-limanc%C4%B1l%C4%B1k-agustos-2018.pdf